S C O
80+ Bronze
- Katılım
- 21 Temmuz 2022
- Mesajlar
- 947
Dahası
Merhaba Dostlar 
Bios Nedir?
Bilgisayar donanımlarından anakart üstünde bulunan ve konum itibariyle çok küçük olmasına karşın işlevsel yönden bilgisayarın en temel parçası olan bu aygıt ile bilgisayarın açılış sırasında yapması gereken tüm komutlar ve donanımsal olarak yapılması gereken tüm işlemleri denetleyen ve ayarlamaları üzerinden yapan bir parçadır. Yani bilgisayar açılırken hangi aygıtların hangi sıraya göre okunması gerektiğini, hangi kartların çalıştırılıp çalıştırılamayacağını veya hangi aygıta ne kadar gerilim verilmesi gerektiği gibi konularla birlikte daha birçok uygulamayı yapabilen bir parçadır. Basic Input – Output System (Temel Giriş Çıkış Sistemi) isminden türetilmiştir.
Teknik olarak baktığımız zaman Bioslar, EEPROM olarak adlandırdığımız hafıza entegrelerinin üstüne, anakart ile uyumlu çalışabilecek şekilde çeşitli yazılımların monte edilmesi sonucu oluşturlar. EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read-Only Memory) türünde entegreler oluşturularak kullanılan biosların boyutları çok büyük değildir ve yeni nesil anakartlar da yönetilmesi gereken işlemlerin çoğalmasından dolayı daha büyük boyutlara sahip bios lar için Flash Bellek entegreleri kullanılmaktadır. Bu entegrelerin en büyük özelliği elektriksel sinyaller ile hafıza üzerinde değişiklik yapılabilmesidir. Aslında bu entegrelerde EEPROM yapısındadır.
ROM (Read Only Memory) yani sadece okunabilir bellek olarak kullanılan bölümlerinde, firmalar tarafından yüklenen ve özel müdahale haricinde içindeki bilgileri silinemeyen bir yapıya sahiptir. Örnek verecek olursak bios menüsünü açtığımız zaman karşımıza gelen menü veya yazılar ROM bellekte saklandığı için sabittir ve silinemez, fakat bu menülerin içindeki ayarlar biosun farklı bir bölgesindeki kısımları etkilediği için buralarda değişiklikler yapılabilmektedir. Örnek olarak first boot device seçeneğini değiştirdiğimiz zaman Biosun ayar hücrelerinden bir tanesini değiştirmiş oluruz ve bu bilgi bios hafızasına kaydedilir.
Bios hafızasındaki bilgiler elektrik gittiği zaman bile silinmez. Aslında flash bellek yapısında olmasına rağmen bios içindeki bilgileri koruyan bir pil bulunmaktadır. Bu pil çıkarıldığında veya bios resetlendiğinde, kalıcı bölge ROM haricindeki veriler tekrar eski hallerine gelmektedir. Bu nedenle ayar bölgeleri RAM (Random Access Memory) gibi davranmaktadır. Aşağıda bir Bios Entegresinin anakart üzerindeki hali gözükmektedir.
Teknik olarak baktığımız zaman Bioslar, EEPROM olarak adlandırdığımız hafıza entegrelerinin üstüne, anakart ile uyumlu çalışabilecek şekilde çeşitli yazılımların monte edilmesi sonucu oluşturlar. EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read-Only Memory) türünde entegreler oluşturularak kullanılan biosların boyutları çok büyük değildir ve yeni nesil anakartlar da yönetilmesi gereken işlemlerin çoğalmasından dolayı daha büyük boyutlara sahip bios lar için Flash Bellek entegreleri kullanılmaktadır. Bu entegrelerin en büyük özelliği elektriksel sinyaller ile hafıza üzerinde değişiklik yapılabilmesidir. Aslında bu entegrelerde EEPROM yapısındadır.
ROM (Read Only Memory) yani sadece okunabilir bellek olarak kullanılan bölümlerinde, firmalar tarafından yüklenen ve özel müdahale haricinde içindeki bilgileri silinemeyen bir yapıya sahiptir. Örnek verecek olursak bios menüsünü açtığımız zaman karşımıza gelen menü veya yazılar ROM bellekte saklandığı için sabittir ve silinemez, fakat bu menülerin içindeki ayarlar biosun farklı bir bölgesindeki kısımları etkilediği için buralarda değişiklikler yapılabilmektedir. Örnek olarak first boot device seçeneğini değiştirdiğimiz zaman Biosun ayar hücrelerinden bir tanesini değiştirmiş oluruz ve bu bilgi bios hafızasına kaydedilir.
Bios hafızasındaki bilgiler elektrik gittiği zaman bile silinmez. Aslında flash bellek yapısında olmasına rağmen bios içindeki bilgileri koruyan bir pil bulunmaktadır. Bu pil çıkarıldığında veya bios resetlendiğinde, kalıcı bölge ROM haricindeki veriler tekrar eski hallerine gelmektedir. Bu nedenle ayar bölgeleri RAM (Random Access Memory) gibi davranmaktadır. Aşağıda bir Bios Entegresinin anakart üzerindeki hali gözükmektedir.
Bios Nasıl Çalışır?
Bios içinde firma tarafından üretilen bir yazılım olduğunu söylemiştik. Bu yazılım entegrenin giriş çıkış portlarına çeşitli sinyaller vermektedir ve verilen bu sinyaller yapılan ayar değişikliklerine göre değişim göstermektedir. Çıkış sinyalleri entegre üzerinden gerekli veri yolları kullanılarak gerekli birimlere iletilmektedir. Yani bios tek başına sadece bilgi akışını sağlamaktadır, ayarlamaları teknik olarak yapan birimler genellikle anakart üzerinde kullanılan diğer bölgelerdeki entegre ve elektronik parçalardır.
Örnek verecek olursak işlemcinin çalışma gerilimini bios üzerinden değiştirdiğimiz zaman, bios verilen gerilim ayarını direk olarak işemciye yansıtamamaktadır. İlk olarak regulasyon bölümüne gerekli dijital sinyalleri göndererek ne yapması gerektiğini o bölüme anlatmakta ve bunun sonucunda da regulasyon bölümü biosdan aldığı emri uygulayarak işlemcinin çalışma voltajını, alınan emir doğrultusundaki değere taşımaktadır.
Biosun çevre birimler ile ortak çalışarak değişiklikleri ayarladığını bu örnek ile biraz anlamış olduk. Peki elektrik gittiği zaman bios üzerindeki veriler nasıl silinmiyor diye merak ediyor olabilirsiniz. Bu konu hakkında yukarıda kısa bir açıklama yapmıştık. Bios entegresi elektrik kesilse bile yardımcı bir kaynak olan anakart pilinden enerji sağlamaktadır. Bunun sonucunda sürekli enerji ile beslendiğinden dolayı üzerindeki bilgiler gitmemektedir. Anakart pili çıkarılsa dahi üzerindeki ayar bilgileri gitmekte fakat sabit bilgileri yani bios üreticisi tarafından oluşturulan bilgiler hiçbir zaman gitmemektedir. Aşağıdaki resimde bios ile bios pilinin birlikte görünümü mevcuttur.
Örnek verecek olursak işlemcinin çalışma gerilimini bios üzerinden değiştirdiğimiz zaman, bios verilen gerilim ayarını direk olarak işemciye yansıtamamaktadır. İlk olarak regulasyon bölümüne gerekli dijital sinyalleri göndererek ne yapması gerektiğini o bölüme anlatmakta ve bunun sonucunda da regulasyon bölümü biosdan aldığı emri uygulayarak işlemcinin çalışma voltajını, alınan emir doğrultusundaki değere taşımaktadır.
Biosun çevre birimler ile ortak çalışarak değişiklikleri ayarladığını bu örnek ile biraz anlamış olduk. Peki elektrik gittiği zaman bios üzerindeki veriler nasıl silinmiyor diye merak ediyor olabilirsiniz. Bu konu hakkında yukarıda kısa bir açıklama yapmıştık. Bios entegresi elektrik kesilse bile yardımcı bir kaynak olan anakart pilinden enerji sağlamaktadır. Bunun sonucunda sürekli enerji ile beslendiğinden dolayı üzerindeki bilgiler gitmemektedir. Anakart pili çıkarılsa dahi üzerindeki ayar bilgileri gitmekte fakat sabit bilgileri yani bios üreticisi tarafından oluşturulan bilgiler hiçbir zaman gitmemektedir. Aşağıdaki resimde bios ile bios pilinin birlikte görünümü mevcuttur.
BIOS güvenliği
BIOS güvenliği, siber güvenliğin biraz gözden kaçan bir bileşenidir; ancak yine de bilgisayar korsanlarının işletim sisteminde kötü amaçlı kod yürütmesini önlemek için yönetilmelidir. Güvenlik grubu Cylance, 2017'de modern BIOS güvenlik kusurlarının bir anakartın UEFI'sindeki fidye yazılım programlarını nasıl etkinleştirebileceğini ve diğer PC BIOS açıklarından nasıl yararlanabileceğini gösterdi.
BIOS'un manipüle edilmesini içeren bir başka benzersiz istismar, Plundervolt idi . Plundervolt, verilerin belleğe yazıldığı sırada bir bilgisayarın güç kaynağını karıştırmak için kullanılabilir ve bu da güvenlik açıklarına yol açan hatalara neden olabilir. Intel buna karşı savunmak için bir BIOS yaması yayınladı.
BIOS'un manipüle edilmesini içeren bir başka benzersiz istismar, Plundervolt idi . Plundervolt, verilerin belleğe yazıldığı sırada bir bilgisayarın güç kaynağını karıştırmak için kullanılabilir ve bu da güvenlik açıklarına yol açan hatalara neden olabilir. Intel buna karşı savunmak için bir BIOS yaması yayınladı.
BIOS üreticileri
BIOS, başlangıçta IBM'e aitti. Ancak Phoenix Technologies gibi bazı şirketler, IBM'in orijinal sürümünü kendi sürümlerini oluşturmak için tersine mühendislik uyguladı. Phoenix bunu yaparak diğer şirketlerin IBM PC'nin klonlarını oluşturmasına ve daha da önemlisi BIOS ile çalışan IBM dışı bilgisayarlar oluşturmasına izin verdi. Bunu yapan bir şirket Compaq idi.
Bugün birçok üretici, içinde BIOS yongaları bulunan anakartlar üretiyor. Bazı örnekler şunlardır:
AMI :
Asus :
Foxconn :
Hewlett Packar (HP) :
Ricoh (CMOS):
Bugün birçok üretici, içinde BIOS yongaları bulunan anakartlar üretiyor. Bazı örnekler şunlardır:
AMI :
Asus :
Foxconn :
Hewlett Packar (HP) :
Ricoh (CMOS):
Bios Sürümü Nasıl Güncellenir?
Bazı durumlarda anakart üreticiniz bios sürümünü yükseltmekte ve bios kabiliyetlerine bazı eklemeler yapmaktadır. Bu gibi durumlarda bios güncelleme işlemi yapabilmeniz için birkaç yol bulunmaktadır.
– İlk yöntem başlangıç bios disketi oluşturarak bu disket ile bios sürümünü yükseltmeniz olacaktırki artık yeni nesil anakartlarda bu hiç tavsiye edilen bir yöntem değildir.
– İkinci yöntem ise anakart üreticisi size anakartın yanında çeşitli aygıtların olduğu bir cd vermektedir. Bu cd içerisinde bios update yani bios güncelleme yazılımları bulunmaktadır. Bu yazılımlar ile bios modelinize bakabilir ve internet üzerinden yeni modellerler çıkmış ise kurulum yapabilirsiniz. Artık bios güncelleme işlemler işletim sisteminiz açıkken bile yapılabilmektedir.
– İlk yöntem başlangıç bios disketi oluşturarak bu disket ile bios sürümünü yükseltmeniz olacaktırki artık yeni nesil anakartlarda bu hiç tavsiye edilen bir yöntem değildir.
– İkinci yöntem ise anakart üreticisi size anakartın yanında çeşitli aygıtların olduğu bir cd vermektedir. Bu cd içerisinde bios update yani bios güncelleme yazılımları bulunmaktadır. Bu yazılımlar ile bios modelinize bakabilir ve internet üzerinden yeni modellerler çıkmış ise kurulum yapabilirsiniz. Artık bios güncelleme işlemler işletim sisteminiz açıkken bile yapılabilmektedir.
BIOS'a erişme
BIOS ile, işletim sistemi ve uygulamaları, bağlı G/Ç aygıtları hakkında bilgisayar donanım adresleri gibi kesin ayrıntıları anlama zorunluluğundan kurtulur. Aygıt ayrıntıları değiştiğinde yalnızca BIOS programının değiştirilmesi gerekir. Bazen bu değişiklik sistem kurulumu sırasında yapılabilir.Kullanıcılar BIOS'a erişebilir ve BIOS Setup Utility aracılığıyla yapılandırabilir. BIOS Kurulum Yardımcı Programına erişim, kullanılan bilgisayara bağlı olarak biraz farklılık gösterir. Ancak, aşağıdaki adımlar genellikle kullanıcıların Kurulum Yardımcı Programı aracılığıyla BIOS'a erişmesine ve BIOS'u yapılandırmasına olanak tanır:
- Bilgisayarı sıfırlayın veya kapatın.
- Bilgisayar tekrar açıldığında, "kuruluma giriliyor" veya benzeri bir mesaj olup olmadığına bakın. Bu mesaja eşlik etmek, kullanıcının sistem yapılandırmasına girmek için basması gereken bir anahtar olacaktır. İşte bir kullanıcının görebileceği örnek bir mesaj: "BIOS kurulumuna girmek için [tuşa] basın." Sıklıkla istem olarak kullanılan bazı tuşlar Del, Tab, Esc ve herhangi bir işlev tuşudur (F1-F12).
- İstemi gördüğünüzde, belirtilen tuşa hızlıca basın.
BIOS Setup Utility'ye girdikten sonra, kullanıcılar diğer yapılandırma görevlerinin yanı sıra donanım ayarlarını değiştirebilir, bellek ayarlarını yönetebilir, önyükleme sırasını veya önyükleme aygıtını değiştirebilir ve BIOS parolasını sıfırlayabilir.
BIOS Setup Utility'ye girdikten sonra, kullanıcılar diğer yapılandırma görevlerinin yanı sıra donanım ayarlarını değiştirebilir, bellek ayarlarını yönetebilir, önyükleme sırasını veya önyükleme aygıtını değiştirebilir ve BIOS parolasını sıfırlayabilir.
BIOS Ne İşe Yarar?
BIOS, yaklaşık olarak 16 MB’lık son derece küçük bir yazılımdır. Nitekim bu boyuta bile modern BIOS’ların kullanıcılara daha pratik bir donanım ayarlama imkanı sunma çabasından doğmuştur. Dolayısıyla aslında 16 MB’ın büyük çoğunluğunun arayüz tasarımına harcandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu anlamda BIOS’lar kullanıcılara donanımlar üzerinde ince ayar yapabilecekleri pek çok seçenek sunar.Yine de belirtmek gerekir ki bu özelleştirme seçenekleri laptop ve tablet gibi ürünlerde çok daha azdır. Tam tersine oyun bilgisayarlarında ise çok daha kapsamlı bir özelleştirme imkanı söz konusudur. Bu tür anakartlar, işlemci hızı, voltajı, RAM gecikmesi, PCI Express hızı ve buna benzer pek çok şeyi yeniden yapılandırmanıza izin verir. Ancak hemen söyleyelim, eğer donanımlar ve BIOS hakkında yeterince bilgi sahibi değilseniz bu tür ayarları kurcalamak iyi bir fikir değildir.İstemeden yapacağınız bir değişiklik bilgisayarınızın performansını düşürebileceği gibi tamamen çalışmaz bir hale de getirebilmektedir. Örneğin işlemcinizden limitinin üstünde bir frekansta çalışmasını istemeniz aşırı ısınmaya neden olabilir. Böyle bir durumda bilgisayarınız muhtemelen sona ermez bir yeniden başlatma döngüsüne girecektir. BIOS’un uğraşması gereken bir diğer iş de sistem kapatıldığında bile yapılandırma ayarlarını saklamaktır. Elektrik bağlantısını kesmenize rağmen bunu nasıl yaptığını merak ediyor olabilirsiniz. Bunun cevabı son derece basittir. Her anakartta bunu yapmak için bir BIOS pili vardır. Bu sayede anakart sistem bilgilerini CMOS belleğe kaydeder. Ve bilgisayarınızı elektrikten tamamen ayırsanız bile bu bilgileri korur. Nitekim sık yaşanan bilgisayar arızalarından biri de BIOS pilinin bitmesidir. Ancak yine de endişelemeyin. Çünkü BIOS çok az enerji harcar. Bu nedenle bir BIOS pilinin bitmesi için yıllar geçmesi gerekir.
Biosun Rolü ve Görevleri Nelerdir?
Bios, bilgisayarın önyükleme işleminde önyükleme olarak da bilinen önemli bir role sahiptir. Sistem donanımını başlatır ACPI’yi yönetir ve önyükleme işlemi sırasında CPU sıcaklıklarını düzenler. Biosun başlıca sorumlulukları:Güven Oluşturma: Bios, sistemdeki tüm donanım bileşenlerinin bütünlüğünü ve ayrıca kullanmadan önce kimliklerini doğrulamaktan sorumludur. Bu, temel olarak donanımın geçerli olup olmadığını ve bütünlüğünün tehlikeye atılmadığını kontrol eden Core Root of Trust Measurement (CRTM) yardımıyla yapılır.Test Donanımı: Biosun ikincil işlevi, kullanılmadan önce bilgisayarda bulunan donanımı başlatmak ve test etmektir. Anakart, yonga seti ve bellek gibi donanımlar bu teste dahil edilmiştir. Bu genellikle POST (Power-On-Self-Test) sırasında gerçekleştirilir.Ek Modüller yükleme: Bilgisayarda bulunan bazı aygıtlar, düzgün çalışması için ek üretici yazılımı gerektirebilir. Bios, bu tür ek üretici yazılımı modüllerinin yüklenmesini ve yürütülmesini sağlar. Bunlar bios yongasının kendisinde veya bazı ikincil depolama aygıtlarında saklanabilir.Önyükleme Aygıtı Seçimi: Yukarıdaki adımlar gerçekleştirildikten sonra bios, USB sürücüler, Sabit disk vb. gibi geçerli bir önyükleme aygıtı algılamaya başlar. Böyle bir cihaz bulunduğunda, o cihazda bulunan bootloader’ı çalıştırır.İşletim Sistemini Başlatma: Bundan sonra gerçek önyükleme işlemi başlar, önyükleyici yürütmeye ve işletim sistemi çekirdeğini belleğe yüklemeye başlar. Çekirdek başlatıldıktan sonra bios, tüm kontrolü İşletim Sistemine aktarır.Parça Voltajlarını Ayarlama: Bilgisayar üzerindeki işlemci, ram, ekran kartı, chipset, anakart ve daha birçok parçanın çalışma gerilimlerini biostan değiştirebiliriz.FSB Hızlarını Ayarlama: Bilgisayardaki parçaların FSB yani çalışma frekansları, başka bir deyişle o parçanın çalışması için gerekli olan frekans değerlerini de bios ile değiştirebiliriz.Parçaları Açma-Kapama: Anakart üzerinde bulunan ses veya ethernet kartı gibi kartların aktifleştirilip pasifleştirilmesini sağlar. Bazı durumlarda bu kartları kullanmayabiliriz ve bunları kapatarak güç tasarrufu sağlarız.Çalışma İstatistiklerini Gösterme: Bilgisayar çalışırken elde edilen, işlemci sıcaklığı, işlemci voltajı, diğer parça voltajları, anakart sıcaklığı, fsb hızları gibi birçok istatistiği bios menüsü altında görebiliriz.Başlangıç Ayarlamalarını Yapma: Bilgisayar açılırken birçok temel bilgi ve ayarı bios üzerinden almaktadır. Bu ayarlamaları bios menüsü altında değiştirebilirsiniz. Ayrıca saat tarih gibi ayarlarda bios menüsünden yapılabilmektedir.
BIOS Ne İşe Yarar?
BIOS, yaklaşık olarak 16 MB’lık son derece küçük bir yazılımdır. Nitekim bu boyuta bile modern BIOS’ların kullanıcılara daha pratik bir donanım ayarlama imkanı sunma çabasından doğmuştur. Dolayısıyla aslında 16 MB’ın büyük çoğunluğunun arayüz tasarımına harcandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu anlamda BIOS’lar kullanıcılara donanımlar üzerinde ince ayar yapabilecekleri pek çok seçenek sunar.
Yine de belirtmek gerekir ki bu özelleştirme seçenekleri laptop ve tablet gibi ürünlerde çok daha azdır. Tam tersine oyun bilgisayarlarında ise çok daha kapsamlı bir özelleştirme imkanı söz konusudur. Bu tür anakartlar, işlemci hızı, voltajı, RAM gecikmesi, PCI Express hızı ve buna benzer pek çok şeyi yeniden yapılandırmanıza izin verir. Ancak hemen söyleyelim, eğer donanımlar ve BIOS hakkında yeterince bilgi sahibi değilseniz bu tür ayarları kurcalamak iyi bir fikir değildir.İstemeden yapacağınız bir değişiklik bilgisayarınızın performansını düşürebileceği gibi tamamen çalışmaz bir hale de getirebilmektedir. Örneğin işlemcinizden limitinin üstünde bir frekansta çalışmasını istemeniz aşırı ısınmaya neden olabilir. Böyle bir durumda bilgisayarınız muhtemelen sona ermez bir yeniden başlatma döngüsüne girecektir. BIOS’un uğraşması gereken bir diğer iş de sistem kapatıldığında bile yapılandırma ayarlarını saklamaktır. Elektrik bağlantısını kesmenize rağmen bunu nasıl yaptığını merak ediyor olabilirsiniz. Bunun cevabı son derece basittir. Her anakartta bunu yapmak için bir BIOS pili vardır. Bu sayede anakart sistem bilgilerini CMOS belleğe kaydeder. Ve bilgisayarınızı elektrikten tamamen ayırsanız bile bu bilgileri korur. Nitekim sık yaşanan bilgisayar arızalarından biri de BIOS pilinin bitmesidir. Ancak yine de endişelemeyin. Çünkü BIOS çok az enerji harcar. Bu nedenle bir BIOS pilinin bitmesi için yıllar geçmesi gerekir.
BIOS Ne İşe Yarar?
BIOS, yaklaşık olarak 16 MB’lık son derece küçük bir yazılımdır. Nitekim bu boyuta bile modern BIOS’ların kullanıcılara daha pratik bir donanım ayarlama imkanı sunma çabasından doğmuştur. Dolayısıyla aslında 16 MB’ın büyük çoğunluğunun arayüz tasarımına harcandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu anlamda BIOS’lar kullanıcılara donanımlar üzerinde ince ayar yapabilecekleri pek çok seçenek sunar.
Yine de belirtmek gerekir ki bu özelleştirme seçenekleri laptop ve tablet gibi ürünlerde çok daha azdır. Tam tersine oyun bilgisayarlarında ise çok daha kapsamlı bir özelleştirme imkanı söz konusudur. Bu tür anakartlar, işlemci hızı, voltajı, RAM gecikmesi, PCI Express hızı ve buna benzer pek çok şeyi yeniden yapılandırmanıza izin verir. Ancak hemen söyleyelim, eğer donanımlar ve BIOS hakkında yeterince bilgi sahibi değilseniz bu tür ayarları kurcalamak iyi bir fikir değildir.İstemeden yapacağınız bir değişiklik bilgisayarınızın performansını düşürebileceği gibi tamamen çalışmaz bir hale de getirebilmektedir. Örneğin işlemcinizden limitinin üstünde bir frekansta çalışmasını istemeniz aşırı ısınmaya neden olabilir. Böyle bir durumda bilgisayarınız muhtemelen sona ermez bir yeniden başlatma döngüsüne girecektir. BIOS’un uğraşması gereken bir diğer iş de sistem kapatıldığında bile yapılandırma ayarlarını saklamaktır. Elektrik bağlantısını kesmenize rağmen bunu nasıl yaptığını merak ediyor olabilirsiniz. Bunun cevabı son derece basittir. Her anakartta bunu yapmak için bir BIOS pili vardır. Bu sayede anakart sistem bilgilerini CMOS belleğe kaydeder. Ve bilgisayarınızı elektrikten tamamen ayırsanız bile bu bilgileri korur. Nitekim sık yaşanan bilgisayar arızalarından biri de BIOS pilinin bitmesidir. Ancak yine de endişelemeyin. Çünkü BIOS çok az enerji harcar. Bu nedenle bir BIOS pilinin bitmesi için yıllar geçmesi gerekir.
